Het Stresssysteem

Stress, depressie, burnout en PTSS beter begrijpen.

Direct naar pagina ▸ paragraaf:

• Onderdelen stresssysteem
• • Stresssysteem
       ◦ Inleiding
       ◦ De betrokken (hersen)delen en organen
       ◦ De "stress-as" en zijn samenhang
       ◦ De meest betrokken hormonen en hun functies/effecten
• De regelsystemen
• • De regelsystemen
       ◦ Terugkoppelingen van de regelsystemen"
       ◦ Samenhang psyche - fysiek (Wat zit er "tussen de oren")
       ◦ PTSS, wat de clou hiervan is en vergelijkbare problemen
• Waar wringt de schoen
• • Waar wringt de schoen
       ◦ Depressie, burnout of iets anders
       ◦ De Holmes en Rahe stress-schaal
       ◦ Mogelijke oorzaken
• Voorkomen van depressie en burnout
• • Kun je iets doen om depressie of burnout te voorkomen
        ◦ Kun je iets doen om depressie te voorkomen
        ◦ Kun je iets doen om burnout te voorkomen
• Stress en allergie, voeding, samenvatting
• • Stress en allergie
       ◦ Stress en allergie
       ◦ Waarom de één wel en de ánder niet
       ◦ Samenhang met voeding
       ◦ Samenvatting

Inleiding

Hier willen we proberen het stresssysteem stap voor stap wat te verduidelijken en waar mogelijk de verbanden met voeding aan geven.
Onbekend is bij hoeveel mensen voeding een negatieve invloed heeft op het stresssysteem, maar vooral biogene aminen kunnen hierbij een rol spelen.

Op het internet is veel te vinden over stress, depressie, burnout enz. Zowel op psychisch als op fysiek gebied. Toch moet je veel zoeken en puzzelen om al die informatie tot één geheel samen te voegen en zo een overzicht te krijgen.
Vooral voor mensen met burnout en depressie kan inzicht in hun ziekteprocessen soms bijdragen aan herstel. Wat artsen je meestal niet zo duidelijk vertellen is dat het ontstaan van burnout en depressie vaak door stress ontstaat. Dit is een bekend mechanisme en hier zou je wat aan moeten doen.
Begrijpen hoe dit in elkaar zit kan je helpen jezelf te veranderen, of zijn minst beïnvloeden hoe je met bepaalde dingen in het leven om gaat.
Een tweede reden waarom het goed is om zelf ook wat inzicht te hebben ligt in het feit dat huisartsen bij depressies blijkbaar vaak blind op buikgevoel vertrouwen. Niet altijd terecht volgens dit artikel: Huisartsen vertrouwen blind op buikgevoel bij depressies.
Doe hier zelf de depressie test volgens officiële richtlijnen: HADS-Zelftest
of de depressieschaal van Beck: Beck Depressie Zelftest.

Nog steeds zal ook dit overzicht niet volledig zijn want het systeem is vele, vele malen complexer dan hier weergegeven, maar hopelijk wel voldoende om enkele grote lijn te begrijpen.
We hebben het dan over het limbisch systeem. Het limbisch systeem (Latijn limbus = rand of zoom) is een groep structuren in de grote hersenen die betrokken zijn bij emotie, motivatie, genot en het emotioneel geheugen. Het is (evolutionair gezien) een van de oudste delen van de hersenen maar bevat ook enkele nieuwere structuren.

De betrokken (hersen)delen en organen

De belangrijkste betrokken (hersen)delen en organen (heel beknopt):
Thalamus: Hier wordt de informatiestroom tussen het perifere zenuwstelsel en de hogere lagen van de hersenen gecoördineerd.
Amygdala: (We hebben er twee) leggen o.a. verbanden tussen informatie die van verschillende zintuigen afkomstig is en koppelt deze aan emoties. vooral angst en agressie, genot en sociale aspecten en herinneringen met een negatieve emotie.
Hypothalamus: Betrokken bij allerlei functies in ons lichaam, zoals de hormoonbalans, het autonome zenuwstelsel, eetgedrag, temperatuur regulatie, emoties, slaapritme, concentratie en geheugen, het verwerken van prikkels uit de omgeving en stemming. De hypothalamus regelt de drie kerngedragingen:
1. Bij dreiging: vechten of vluchten.
2. Voedingsgedrag: te veel of te weinig eetlust.
3. Voortplantingsgedrag: laag of juist hoog libido.
Hypofyse: Reguleert de activiteiten van allerlei andere endocriene klieren en hormoonproducerende cellen. O.a. ook de schildklier via TSH (thyroïdstimulerend hormoon).
Bijnieren: (Liggen als kapjes op de nieren.) Scheidt de belangrijke corticosteroïden cortisol en aldosteron af en kleine hoeveelheden van het mannelijk geslachtshormoon. Het bijniermerg maakt adrenaline en noradrenaline aan.
Hippocampus: Speelt een grote rol bij het leren en transitie van het korte- naar het langetermijngeheugen. Het is een soort sorteerplaats voor het geheugen waar belangrijke gebeurtenissen geselecteerd worden om bewaard te worden. Ook is de hippocampus betrokken bij het herkennen van nieuwe dingen en bij ruimtelijke verhoudingen en direct betrokken bij stressregulatie.
Verder is de hippocampus één van op zijn minst twee delen in de hersenen waar steeds nieuwe zenuwcellen bijkomen (neurogenese).
Thymus: (Ligt hoog in de borst tussen de longen.) Speelt een belangrijke rol in het afweersysteem.

De "stress-as" en zijn samenhang

De stress-as bestaat uit een aantal nauw met elkaar verbonden organen; vooral de hypothalamus, hypofyse en bijnieren. In figuur 2 zien we deze organen en een deel van de onderlinge samenhang. Te zien is dat een stressrespons signaal als het ware langs een as (vandaar de naam: stress-as) van het ene naar het andere hersendeel acties oproept. Verderop zullen we zien dat de acties uit meerder onderdelen bestaan en dat er terugkoppelingen zijn welke ten doel hebben de reacties van de verschillende organen te reguleren.

Het begint bij signalen van de zintuigen die via de thalamus bij de amygdala binnenkomen en indien nodig a.h.w. alarm slaan en zo de hypothalamus stimuleren tot de aanmaak van CRH (corticotropin releasing hormon), het hormoon dat op zijn beurt de hypofyse prikkelt tot afgifte van ACTH (adrenocorticotroop hormoon), wat vervolgens de bijnieren aanzet tot het vormen van o.a. de stresshormonen adrenaline, noradrenaline en cortisol.

Figuur 2. Stress-as

(Klik op het plaatje om te vergroten)

De meest betrokken hormonen en hun functies/effecten

We zullen nu kijken naar de verschillende hormonen (boodschapperstoffen), welke er worden vrijgemaakt.
Via de thalamus komen zintuiglijke signalen binnen in de amygdala (fig. 3). Hier worden die signalen gekoppeld aan emoties. In feite is de amygdala de "CEO" (hoogste baas) van de emoties. Als de aan de input gekoppelde emotie heftig is betekent dit dat er een stress signaal naar de hypothalamus wordt gestuurd. Deze maakt o.a. vasopressine, oxitocine en CRH aan.
Vasopressine heeft een vaatvernauwende en vochtregulerende werking. Oxytocine remt de activiteit in het rechterdeel van de amygdala, een deel van de hersenen dat betrokken is bij emotionele reacties.
Geconfronteerd met angstige en boze gezichten veroorzaakt oxytocine een zwakkere amygdala-reactie, wat een positieve sociale interactie ten goede komt. Bij hogere niveaus is er sprake van een hogere weerbaarheid tegen stress en verslaving en komt het lichaam sneller tot rust. Angst wordt makkelijker onderdrukt.

Bij actieve stress stimuleert CRH het bijniermerg tot de aanmaak van adrenaline en noradenaline, welke zorgen voor de bekende "vecht of vlucht" reactie. Als er acute dreiging is beïnvloed de hypothalamus met zijn CRH het bijnierschors tot het aanmaken van extra cortisol.
Als er echter een voortdurende en langdurige, min of meer passieve dreiging is (zoals voortdurende werkstress etc.) wordt er ook extra CRH aangemaakt en daardoor zal ook de hypofyse zijn signalen gaan afgeven: zowel naar het merg van de bijnieren, als ACTH naar het schors van de bijnieren.

Het bijnierschors maakt DHEA en cortisol aan, terwijl het bijniermerg adrenaline en noradrenaline afscheidt.
DHEA wordt ook wel het anti-stresshormoon genoemd vanwege de bewezen positieve werking op het humeur en bij depressiviteit. De werkingswijze is echter onduidelijk.
DHEA is een natuurlijke voorloper van androsteendion, dat verder omgezet kan worden in het androgeen testosteron en de oestrogenen estron en estradiol. Op leeftijden tussen de 20 en 30 jaar wordt bij de mens DHEA in grote hoeveelheden door de bijnieren aangemaakt en neemt daarna echter gestadig in hoeveelheid af.
Cortisol wordt, samen met melatonine, onder invloed van licht aangemaakt. Deze stijging van de cortisol spiegel zorgt voor energie en alertheid.
Cortisol zorgt ervoor dat bepaalde eiwitten in spieren worden afgebroken waarbij aminozuren vrijkomen. Hiervan kan glucose (energie) worden gemaakt. Deze energie wordt gebruikt om het lichaam weer terug in evenwicht te brengen; de op het moment van stress vrijkomende adrenaline en noradrenaline maakt het lichaam alerter en klaar om te vechten of vluchten. Cortisol zorgt ervoor dat dit verlies van energie weer wordt gecompenseerd.

Een hoog cortisolniveau door bv. zorgen zorgt o.a. ook voor een hongergevoel en draagt op deze manier soms bij aan overgewicht
Het cortisol onderdrukt ook het imuunsysteem.
Verschil met melatonine is dat cortisol ook wordt vrijgemaakt onder invloed van kunstlicht. Omdat wij met kunstlicht onze dag verlengen, wordt dus ook de periode dat we cortisol aanmaken verlengd. Verderop zullen we zien dat een overmaat aan cortisol niet gunstig is voor herstel van bepaalde hersendelen.

Waarom voelen depressieve mensen zich 's ochtends het slechts en verbetert dit vaak in de loop van de dag?
Het antwoord ligt in de samenhang tussen melatonine en serotonine: 's Nachts maakt het lichaam de benodigde melatonine, het slaaphormoon, aan uit serotonine. Hierdoor daalt in de loop van de nacht het serotonineniveau en voelt men zich weer slechter. Als dan in de loop van de ochtend de aanmaak van melatonine niet meer nodig is, kan het serotonine niveau weer stijgen en verbetert de stemming weer enigszins.

Figuur 3: Hormonen (grijze vlakjes) van de stress-as

(Klik op het plaatje om te vergroten)

• • Lees verder op "De regelsystemen"